Η επερχόμενη ολοκλήρωση των εργασιών για την μετατροπή του πρώην εργοστασίου της ΦΙΞ στη λεωφόρου Συγγρού σε Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και τα πρώτα αποκαλυπτήρια του κτιρίου, όπως φεύγουν σταδιακά οι σκαλωσιές από τις όψεις του, ξαναφέρνουν στην επικαιρότητα την μεγάλη παρακαταθήκη του αείμνηστου έλληνα αρχιτέκτονα, Τάκη Ζενέτου (1926-1977), στον όποιο είχε αναθέσει η οικογένεια Φιξ την κατασκευή του εμβληματικού οικοδομήματος.

Ο Ζενέτος διέκρινε από πολύ νωρίς ότι μόνον η τεχνολογική εξέλιξη και οι σημερινές Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) μπορούσαν να σώσουν τα αστικά κέντρα, τα οποία ήδη έμπαιναν σε τροχιά κορεσμού, λόγω των διαρκώς αυξανόμενων αναγκών για μετακίνηση και δημιουργία νέων κτιριακών υποδομών που δημιουργούσε η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα.

Το 1964 κατά τη διάρκεια συμποσίου στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο, που είχε ιδρύσει το Κωνσταντίνος Δοξιάδης, ο Ζενέτος αναρωτιόταν «αν η τεχνολογική εξέλιξη θα διευκολύνει μελλοντικά τις συναλλαγές, σε τρόπο ώστε να μειωθούν οι προσωπικές επαφές κι οι συναλλαγές να πραγματοποιούνται με τηλετυπικά μηχανήματα», ενώ ζητούσε «πληροφορίες για τις ιδανικές πόλεις του μέλλοντος».

Ο Δοξιάδης του απάντησε ότι η συναλλαγή χωρίς μετακίνηση αποτελεί κατά βάση ουτοπία. Και αυτό διότι, ενώ οι μονάδες πληροφοριών αυξήθηκαν, οι ανθρώπινες επαφές που έχουν συναισθηματικό και εμπιστευτικό χαρακτήρα, δεν ελαττώθηκαν ούτε κατά ένα τοις εκατό. Ο Δοξιάδης θεωρούσε ότι οι πόλεις του μέλλοντος πρέπει να εξυπηρετούν και τον άνθρωπο και τη μηχανή. Έτσι θα χωρίζονταν σε δύο κλίμακες: Στην ανθρώπινη θα διατηρούνταν οι αξίες ενώ στη μηχανική θα αναπτύσσονταν οι μηχανές. Αρχικά ο διαχωρισμός θα γινόταν στην επιφάνεια της γής, αλλά αργότερα οι μηχανές θα συγκεντρώνονταν κάτω από αυτήν, ενώ ο άνθρωπος θα έμενε ελεύθερος επάνω στον πλανήτη.

Η σωτήρια βρίσκεται στις τηλε-ενέργειες

Αργότερα, το 1969 ο Ζενέτο έγραφε για την ηλεκτρονική πολεοδομία και τις τηλε-ενέργειες: «Οι πόλεις μας ξόφλησαν. Έτσι όπως τις έχτισε η τρισδιάστατη πολεοδομία καταστράφηκαν. Έγιναν αποκλειστικοί χώροι της υπερτροφικής τριτογενούς παραγωγής. Σωτηρία υπάρχει μόνο στην Ηλεκτρονική. Αυτή μπορεί να φέρει την Ειρήνη στις πόλεις με τα εκατομμύρια κατοίκους. Έχουμε διαθέσιμες τις τεχνικές. Είναι οι κάθε λογής τηλενέργειες: Τηλεδιεκπεραίωση, τηλε-εργασία, τηλε-εξυπηρέτηση και τηλε-επαφές. Με τις ίδιες τηλε-ενέργειες μπορούμε κάλλιστα να μπούμε και στις πόλεις για να τις σώσουμε».

Ο Ζενέτος πίστευε ότι το παιχνίδι χάθηκε στα μεταπολεμικά αστικά κέντρα. «Λόγω της ειδικής αναπτύξεως της τριτογενούς παραγωγής και της αυξανόμενης μετακινήσεως της απασχολήσεως προς αυτήν, η ανθρώπινη κλίματα και το OPTIMUM μέγεθος της πόλεως ξεπεράστηκαν. Ο τριτογενής τομέας έπνιξε με την κοσμοπλημμύρα και τα αυτοκίνητα της πόλης» έλεγε.

Θεωρούσε ότι η κλασική πολεοδομία προσπαθεί να διατηρήσει σε λειτουργία τις εξελισσόμενες παραγωγικές διαδικασίες του τριτογενούς τομέα με τα υπάρχοντα μέσα, ενώ διέκρινε ότι η τύχη των νέων πόλεων δεν θα είναι καλύτερη, γιατί διατηρούσαν το σύστημα διαδικασιών που κατέστρεψε τις υπάρχουσες πόλεις.

Η πόλη καταστρέφεται, υπογράμμιζε, με συνεχώς μεγαλύτερες οικονομικές θυσίες του κοινωνικού συνόλου για έργα που δεν θα αποσβεσθούν ποτέ και θα αποτελούν εμπόδια για μία μελλοντική ορθολογική ανάπτυξη. Το περιβάλλον που δημιουργείται καταστρέφει ψυχικά και σωματικά τον εργαζόμενο αστό, σημείωνε.

Αντί να κατασκευάζονται έργα διευκολύνσεως πρέπει να καταργηθούν οι ανάγκες που τα επιβάλλουν. Η αντιμετώπιση της κυκλοφοριακής συμφόρησης θα είναι δυνατή μόνο εάν καταργηθεί η ανάγκη των μετακινήσεων που επιβάλλει η παραγωγή, τόνιζε ο Ζενέτος.

Ο μεγάλος αρχιτέκτων θεωρούσε ότι η αυτοματοποίηση των υπηρεσιών διεκπεραίωσης της αλυσίδας παραγωγή – κατανάλωση είναι εφικτή και πίστευε ότι η επέκταση και γενίκευση των εφαρμογών της Κυβερνητικής στη λειτουργία τους, θα ελευθερώση μεγά ποσοστό εργαζομένων από απασχολήσεις ρουτίνας, θα καταργήσει την ανάγκη μετακινήσεως κι δημιουργίας νέων υποδομών.

Skype και Cloud Computing προτού υπάρξουν

Ο Ζενέτος έλεγε ότι άυλα μέσα επαφών, όπως το φως και ο ήχος, θα οδηγούσαν στην τηλε-εργασία από οποιαδήποτε θέση του αστικού, εθνικού ή παγκόσμιου χώρου και θα επέτρεπε την τηλε-εξυπηρέτηση. Διότι ο άνθρωποι θα μπορούσε να δουλεύει από το σπίτι, σε κοινόχρηστους χώρους ή περιφερειακά κέντρα και θα απέφευγε τις μετακινήσεις.

Αυτά τα κέντρα εργασίας θα αναπτύσσονταν με τηλε-επαφές και συστήματα μετάδοσης μεαδόσεων της εικόνας σε φυσικό μέγεθος, με απόλυτη πιστότητα του ήχου και θα συνδέονται μέσω διανομένων πολλαπλών γραμμών, με κάθε επιθυμητό πρόσωπο ή ομάδα συνεργασίας ή με κέντρα πληροφοριών και επεξεργασίας υπολογισμών. Πρακτικά, ο Ζενέτος σε μία παράγραφο είδε το Skype και το Cloud Computing μισό αιώνα προτού γίνουν εφαρμογές ευρείας χρήσης.

Ο Ζενέτος έβλεπε με ρομαντισμό αυτή την τεχνολογική εξέλιξη, διότι πίστευε ότι θα εξοικονομούσε χρόνο από τους ανθρώπους που θα μπορούσε να διοχετευθεί σε δημιουργικές απασχολήσεις. Μάλιστα, προέβλεπε την τηλε-επιμόρφωση (όπως το σημερινό Coursera) και την τηλε-έρευνα, με μέσα τεκμηρίωσης παγκόσμίου κλίμακος, όπως το σημερινό ευρυζωνικό διαδίκτυο, αλλά και την χρήση στρατιωτικών και διαστημικών εφαρμογών για την διεκπεραίωση, την εργασία και την εξυπηρέτηση, που σήμερα γνωρίζουν ευρύτερη εφαρμογή στην καθημερινότητα. «Η ηλεκτρονική πολεοδομία δεν είναι ουτοπία, αλλά μία αδυσώπητη πραγματικότητα από την οποία ο μεταπολεμικός άνθωρπος της καταναλωτικής κοινωίας δεν θα μπορέσει να ξεφύγει» έλεγε.

Η οικοδόμηση της… ατμόσφαιρας

Νωρίτερα, το 1962, σε μελέτη για λογαριασμό του Οργανισμού Σύγχρονου Σπιτιού, ο Ζενέτος πρότεινε την δημιουργία «διαστημικών» πόλεων, μέσω από την εκμετάλλευση του ύψους της ατμόσφαιρας και την εκπόνηση σχεδίων όχι στην επιφάνεια της γης, αλλά στον χώρο. «Θα οικοπεδοποιήσουμε τον αέρα. Η κατοικία θα είναι μία προκατασκευασμένη μονάδα που θα τοποθετείται σε τεχνητά επίπεδα που θα επαναλαμβάνουν τον φλοιό της της γης και το ύψος της ατμόσφαιρας, αυξάνοντας έτσι την έκτασή του», υπονοώντας τον αποικισμό της ατμόσφαιρας.

Ο Ζενέτος πίστευε ότι η εξέλιξη της Γεωχημείας θα επιτρέψει την πλαισίωση των κατοικιών σε τεχνητά δάπεδα, με ανάλογο περιβάλλον πρασίνου και συντελεστή αρμονικού περιβάλλοντος των φυσικών λειτουργιών του ανθρώπου. Τα επίπεδα θα ήταν από ελαφριά ύλη, κενά αέρος και δεμένα με σύρματα από τη γη. «Ο τοίχος του καθημερινού είναι ολόκληρος μία μεγάλη επιφάνεια τηλεοράσεως και τηλεφώνου που σε μεταφέρει όπου επιθυμείς σε ένα τοπίο βουνού ή θάλασσας, σε μία άλλη πόλη, στη Σελήνη ή σε ένα σπίτι φίλων ή συγγενών με τους οποίους θα συνομιλείς» έγραφε πριν από μισό αιώνα.

«Χωρίς ειδικές προβλέψεις θα είναι δυνατόν στο άμεσο μέλλον να φτάσουμε τους χίλιους ορόφους» έλεγε και πρότεινε μεγάλες επάλληλες πράσινες επιφάνειες ανά 3 μέτρα, που θα οικοπεδοποιούσαν την ατμόσφαιρα. Οι κατοικίες θα είναι από πλαστική ύλη, υψηλής βιομηχανικής τελειότητας, θα υψώνονταν με ιπτάμενα οχήματα για να τοποθετηθούν η μία μετά την άλλη στον κατακόρυφο κάνναβο τεταμένων καλωδίων. Οραματιζόταν τα σπίτια ως επαύλεις, ελεύθερες από όλες τις μεριές και περιτριγυρισμένες από κήπους.
Πηγή: Το Βήμα

Φωτογραφία: Το εργοστάσιο της ΦΙΞ μετά την αποπεράτωσή του, πριν από μισό αιώνα [Πηγή: Αρχιτεκτονική, Ψηφιακό Αρχείο ΤΕΕ]